Lược dịch từ sách 认知觉醒 - Sự thức tỉnh của nhận thức, tác giả Châu Lĩnh.
Những tác phẩm võ hiệp kinh điển của nhà văn Kim Dung — cái tên hẳn không còn xa lạ với độc giả Việt Nam — thường theo một mô tuýp quen thuộc: một thiếu niên bình thường, nhờ những cơ duyên đặc biệt, chỉ trong chớp mắt hoặc thậm chí sau một đêm, bỗng luyện được thần công, từ đó đạt được thành tựu phi thường và danh tiếng vang dội khắp thiên hạ — điều mà nhiều người phải dành cả chục năm, thậm chí cả đời mới có thể đạt được. Ẩn sâu trong nét bút trác tuyệt của Kim Dung chính là một bản năng nguyên thuỷ vốn có của con người mà nhà văn khéo léo đáp ứng: đó là khao khát thành công nhanh chóng và sự mong muốn được thoả mãn ngay tức thì.
Thực tế cuộc sống không hề dễ dàng: dù là học hành, thi cử, công việc hay kiếm tiền, để trở nên xuất sắc đều đòi hỏi một hành trình dài kiên trì, chịu đựng và luyện tập không ngừng. Muốn đạt được thành tựu, con người cần học cách kiên nhẫn, chấp nhận trì hoãn sự thoả mãn tức thì để hướng tới những mục tiêu bền vững lâu dài.
Hiểu lầm về sự kiên nhẫn
Nhiều người vẫn tự nhận mình kiên trì, nhưng thực tế cơ thể và tâm trí họ lại không ngừng lang thang trên bờ vực của sự thoả mãn tức thì. Họ bắt đầu ngày mới bằng những việc đơn giản, thoải mái nhất, rồi nhanh chóng bị cuốn vào vòng xoáy tin tức giải trí và những chuyện vụn vặt, khiến sức lực và tinh thần dần hao mòn, không còn đủ năng lượng cho những công việc thực sự quan trọng. Họ dành hàng giờ tìm kiếm những bài viết “hữu ích”, lưu lại để đọc sau, nhưng rất có thể không bao giờ mở ra. Kế hoạch năm mới thì được hoạch định hoàn hảo đến mức ngay khi vừa vạch ra, họ đã cảm tưởng như mình đã hoàn thành, nhưng chỉ một thời gian ngắn, kế hoạch ấy lại bị lãng quên.
Đôi khi họ “chăm chỉ” một cách kỳ lạ, đọc rất nhiều sách, miệt mài theo đuổi “định luật 10.000 giờ”, ngày này qua ngày khác làm đi làm lại một việc, nhưng cuối cùng không thu hoạch được kết quả như mong đợi. Một chút thay đổi nhỏ, thậm chí mới chớm một ý tưởng, họ đã vội tuyên bố với cả thế giới rằng mình bắt đầu cuộc sống mới — nhưng chỉ gặp chút thất bại đã chán nản, bỏ cuộc. Khi thấy bản thân bị bỏ lại phía sau bạn bè, họ lo lắng tột độ, lao vào ghi danh hàng loạt khóa học, đọc sách liên tục, làm đủ mọi thứ việc, và tiếp tục mong chờ kết quả đến ngay tức thì.
Tóm lại, họ tin rằng chỉ cần đọc vài cuốn sách sẽ trở nên uyên bác, chỉ cần kiên trì 21 ngày sẽ hình thành thói quen, chỉ cần ăn vài miếng là có thể giảm cân, chỉ cần đọc một bài viết bổ ích là có thể thay đổi ngay tức thì… Bạn có thấy những mô tả này quen thuộc không? Chỉ vì thiếu kiên nhẫn, mà mọi nỗ lực trước đó đều trở nên vô nghĩa, và cái vòng lặp này cứ kéo dài mãi…
Thiếu kiên nhẫn, là bản tính của loài người
Vì vậy, đó không phải là điều đáng xấu hổ, cũng không phản ánh phẩm chất đạo đức của mỗi người. Nếu tinh ý quan sát, bạn sẽ thấy những người thành công, tinh anh trong xã hội thường rất giỏi trong việc khắc phục điểm yếu bản thân. Họ sở hữu khả năng kiên trì vượt trội cùng năng lực trì hoãn sự thỏa mãn tức thì rất mạnh mẽ. Vậy họ đã làm thế nào? Có những quy tắc nào chúng ta có thể học để rèn luyện tính kiên nhẫn?
Quy luật về nhận thức — Công cụ khuếch đại kiên nhẫn
Chúng ta thường mất kiên nhẫn khi gặp khó khăn chỉ vì không thấy được toàn cảnh, không hiểu rõ vị trí hiện tại của mình, nên dùng thước đo ngắn hạn để đánh giá mọi việc và lầm tưởng rằng hoàn thành một việc là rất đơn giản. Nếu hiểu một số quy luật cơ bản về sự phát triển của sự vật và chuyển sang dùng thước đo khách quan, lý trí, ta sẽ cải thiện đáng kể khả năng kiên nhẫn.
- Hiệu ứng lãi kép không chỉ phổ biến trong đầu tư mà còn có mặt trong mọi lĩnh vực cuộc sống. Đây là quy luật về sự tích luỹ giá trị: giai đoạn đầu sự tăng trưởng diễn ra rất chậm, nhưng sau khi đạt tới một điểm mốc, sự phát triển sẽ bùng nổ nhanh chóng. Với mỗi người bình thường, nếu kiên trì tin tưởng và thực hành theo quy luật tích luỹ này, thành tựu sẽ đến vào một ngày không xa, với điều kiện là lựa chọn đúng hướng đi, đồng thời tuân thủ luyện tập có chủ đích, từng bước vượt ra khỏi vùng thoải mái để mở rộng phạm vi năng lực bản thân.
- Quy luật về Vùng thoải mái cũng là một quy tắc then chốt trong việc trưởng thành về năng lực, áp dụng cho cả cá nhân và tổ chức. Lý thuyết này chia năng lực thành ba vùng: vùng thoải mái, vùng kéo dãn và vùng khó khăn. Muốn phát triển năng lực hiệu quả, bạn cần tập trung sức lực và sự chú ý vào vùng kéo dãn — nơi mà bạn phải vật lộn để trưởng thành và tiến bộ. Bởi nếu việc quá khó khiến bạn nản lòng, thì cứ nằm mãi trong vùng thoải mái cũng đồng nghĩa với sự trì trệ và thiếu phát triển.
- Bản tính con người lại có phần mâu thuẫn với hai quy luật trên: luôn khao khát thành công nhanh chóng nhưng lại tránh khó khăn, nên thường chỉ quanh quẩn trong vùng an toàn, không tiến bộ hay thu hoạch được gì.
- Quy luật so sánh trọng số phát triển hé lộ mối quan hệ “Học – Suy nghĩ – Hành động – Thay đổi” trong quá trình trưởng thành: tiếp nhận kiến thức chỉ là bước đầu, sau đó suy nghĩ quan trọng hơn, tiếp theo là hành động và cuối cùng thay đổi bên trong mới là yếu tố quyết định nhất. Nếu không chú ý thay đổi nội tâm, dù đầu tư nhiều vào học tập bề mặt cũng khó đạt hiệu quả vượt trội. Vì vậy, trọng số là: Thay đổi > Hành động > Suy nghĩ > Học. Đây cũng là lý do nhiều người dù chăm chỉ đọc sách, tham gia khóa học, kiên trì luyện tập nhưng chỉ dừng lại ở việc tiếp thu kiến thức thụ động, không thực sự suy nghĩ, hành động và thay đổi — nên lâu dài không đạt kết quả mong muốn. Điều này cũng phản ánh bản tính con người: lánh khó khăn, tìm sự dễ dàng; học thụ động thì đơn giản, còn suy nghĩ, hành động và thay đổi ngày càng khó hơn theo thứ tự đó.
- Cuối cùng, đường cong học tập cho thấy tiến trình học và thời gian không phải là mối quan hệ tuyến tính — học bao nhiêu tiến bộ bấy nhiêu — mà có những giai đoạn bão hòa. Trong giai đoạn này, người học không cảm nhận được tiến bộ rõ rệt, dù cố gắng nhưng không thể vượt lên tầm cao mới, thậm chí cảm thấy bị thụt lùi, dẫn đến bỏ cuộc. Tuy nhiên, nếu nhận ra đây là quy luật khách quan vì não cần thời gian củng cố liên kết nơ-ron thần kinh, bạn sẽ kiên trì vượt qua giai đoạn bão hòa để đạt bước đột phá tiếp theo. Sự kiên trì không chỉ là kết quả của ý chí mà còn là thành quả của sự hiểu biết sâu sắc kết hợp tầm nhìn dài hạn.
Rèn luyện tính kiên nhẫn
- Chấp nhận bản tính và bình thản với chính mình
Khi hiểu rằng thiếu kiên nhẫn là bản tính tự nhiên, hãy chấp nhận một cách bình thản! Đừng tự trách hay xấu hổ khi nóng nảy, lo âu hay mất kiên nhẫn. Khi thấy mình bắt đầu nóng vội, hãy nhẹ nhàng nói với bản thân: “Thấy chưa, con người nguyên thuỷ trong tôi lại trỗi dậy. Việc đưa anh ta rời khỏi rừng xanh vào cuộc sống hiện đại không dễ, phải hiểu cho anh ta.” Đối thoại dịu dàng với chính mình sẽ khiến “người nguyên thuỷ bên trong” lắng nghe và hợp tác. Quá trình rèn luyện kiên nhẫn có thể dài, đừng mong một lần là thay đổi ngay. Nếu lo lắng vì chưa khá hơn tức là bạn đang thiếu kiên nhẫn rồi. Vì thế, hãy bắt đầu bằng chấp nhận sự thiếu kiên nhẫn của mình. - Trì hoãn sự thoả mãn bằng cách giao tiếp với bộ não bản năng và cảm xúc
Sự thoải mái và cám dỗ là sở thích của bộ não bản năng và cảm xúc; hoàn toàn từ bỏ chúng giống như đối đầu trực tiếp — một cuộc chiến mà lý trí khó thắng. Cách khôn ngoan là giao tiếp, thuyết phục chúng chấp nhận trì hoãn. Trước khi làm việc, bạn có thể tự nhủ: “Chịu khó một chút, làm việc quan trọng trước, rồi sau đó dành nửa tiếng đến một tiếng chơi điện thoại.” Giao tiếp này khiến bộ não bản năng cảm thấy an toàn và sẵn sàng để lý trí kiểm soát tạm thời. “Làm trước chơi sau” kết hợp được cảm giác vui vẻ khi thư giãn với cảm giác thành tựu khi hoàn thành nhiệm vụ. Ngược lại, “chơi trước làm sau” tuy vui lúc đầu nhưng dễ phân tán tinh thần, trì hoãn công việc quan trọng và dẫn đến cảm giác trống rỗng, lo âu về sau. Kiên nhẫn là cho phép bản thân thay đổi từ từ, thậm chí thất bại nhiều lần, và luôn tự đối thoại với chính mình. - Thay đổi cách nhìn để tạo ý nghĩa cho hành động
Tại sao người này dễ bỏ cuộc còn người kia kiên trì? Ngoài việc hiểu quy luật, họ còn biết thay đổi nhận thức để tìm ra ý nghĩa và lợi ích trong hành động. Ví dụ: hiểu rõ ý nghĩa của việc đọc sách khiến ta bỏ điện thoại, chủ động cầm sách lên; nhận ra giá trị học tập sâu khiến ta từ bỏ nghe sách nhanh, chuyển sang đọc kỹ và sáng tạo; hiểu lợi ích thật sự của vận động giúp ta vượt qua lười biếng, kiên trì tập luyện. Càng thấy nhiều khía cạnh ý nghĩa, sự kiên nhẫn càng lớn.
Cách cao cấp hơn là vận dụng bộ não bản năng và cảm xúc để giải quyết khó khăn. Bộ não bản năng vốn sợ khó và thích hưởng thụ, nhưng hoàn toàn có thể tìm thấy niềm vui trong việc khó. Với bộ não, không quan trọng bạn đang chơi điện thoại hay giải toán, mà là cảm giác thoải mái. Các nhà khoa học nghiên cứu say mê vì họ thích thú; người chạy bộ dù mưa gió vẫn không ngừng vì họ cảm thấy thoải mái. Chiến lược cao cấp nhất của lý trí là khiến bộ não bản năng và cảm xúc cảm nhận niềm vui và ghiền việc khó khăn. Khi học được cách khai phóng sức mạnh này, ta dễ dàng vượt qua mọi thử thách!
Kết luận
Sự kiên nhẫn không phải là một phẩm chất bẩm sinh mà ai cũng có ngay lập tức, mà là kết quả của quá trình rèn luyện và thấu hiểu sâu sắc về bản thân cùng quy luật phát triển của cuộc sống. Khi ta nhận ra rằng thiếu kiên nhẫn là điều hoàn toàn tự nhiên, biết cách đối thoại với chính mình, và vận dụng lý trí để hợp tác với bản năng, sự kiên trì sẽ dần trở thành sức mạnh nội tại, giúp ta vượt qua mọi thử thách và tiến tới thành công bền vững. Hãy nhớ rằng, thành công không đến trong chớp mắt, mà là thành quả của những bước đi kiên định, dù chậm nhưng chắc chắn, được xây dựng từ sự chịu đựng, học hỏi và thay đổi không ngừng. Vì thế, đừng ngại trì hoãn sự thoả mãn tức thì — hãy kiên nhẫn gieo trồng hôm nay, để gặt hái những thành quả rực rỡ của ngày mai.