Tôi sống tuổi trẻ của mình ở Sài Gòn, những năm 2008 đến 2018. Đó là khoảng thời gian mà mọi thứ đều rất sôi nổi, thành phố lúc nào cũng ồn ào, vội vã, giống như ai cũng đang cố gắng sống thật nhanh để không bị bỏ lại. Mà thực ra Sài Gòn lúc nào chả thế, nhỉ.
Lúc đó, tụi trẻ tụi tôi mê mấy trào lưu phương Tây lắm, như kiểu YOLO, Hippie, rồi ăn mặc kiểu hipster, hay đi cà phê “bụi”, nghe nhạc indie… Nhưng thật ra mấy cái đó ở nước ngoài thì đã cũ lắm rồi, vậy mà ở Việt Nam lúc đó lại thấy nó mới, thấy nó “chất”.
Tụi tôi bắt chước theo, không phải vì hiểu rõ ý nghĩa của nó, mà chỉ vì nó khác lạ, và khiến mình cảm thấy mình cũng đang “bắt kịp thế giới”. Rồi những trào lưu đó cũng dần qua đi. Người trẻ lại tiếp tục học theo những thứ mới hơn, hiện đại hơn — có cái hay, có cái văn minh thật, nhưng cũng có cái nửa mùa, có lúc hơi phô, hơi gồng. Mạng xã hội thì càng ngày càng chi phối cách sống, cách nói chuyện, cách thể hiện bản thân. Tôi cũng từng chạy theo những thứ đó, từng cố gắng thể hiện bản thân, thuyết phục người khác tin vào những gì mình tin, muốn cho người ta thấy những thứ hay ho của mình. Nhưng rồi qua từng giai đoạn, từng lần đổi thay, tôi mới dần nhận ra — thật ra mình đang đi tìm bản thân, đang thử nghiệm xem mình là ai, mình hợp với điều gì. Không có gì sai cả. Tuổi trẻ là vậy. Không cần phải hoàn hảo, chỉ cần thật lòng với chính mình.
Nhân đây thì nghĩ lại một chút về chuyện lúc mới ra trường đi làm. Hồi đó, chưa tốt nghiệp tôi đã được nhận vào làm ở tập đoàn đa quốc gia, lương cũng khá so với bạn bè đồng trang lứa. Thế rồi làm được vài tháng cảm thấy văn hoá công ty có nhiều điều giả tạo, bất công - nó xảy ra với người khác chứ không phải với tôi - vây mà tôi bất bình, rồi nghỉ việc. Sang một công ty khác, với cái phong thái ngông nghênh, nghĩ mình giỏi, mình phải được trọng dụng, tôi tin rằng nếu mình và đồng nghiệp lên tiếng, thì tiếng nói đó sẽ có sức nặng, sẽ thay đổi được điều gì đó. Thế là mấy đứa tụi tôi cùng nhau đứng lên chất vấn phòng nhân sự, đòi quyền lợi, đòi công bằng, đòi được đối xử như những người “có năng lực”. Lúc đó tụi tôi tin chắc mình đúng. Nhưng thực ra, cái cơ cấu cũ kỹ của một công ty đâu dễ thay đổi chỉ vì vài đứa trẻ mới ra trường, non nớt và đầy ảo tưởng. Chúng tôi bị vùi dập, bị phớt lờ, rồi lần lượt rời khỏi nơi đó, mỗi đứa một hướng. Có đứa đi học lại, có đứa đổi nghề, có đứa thì cố gắng làm lại từ đầu trong một môi trường khác.
Nghĩ lại, đó là một giai đoạn cần thiết. Một kiểu va đập văn hóa và nhận thức mà ai cũng phải trải qua. Sau giai đoạn đó, tôi bắt đầu hiểu hơn về cuộc sống, về “luật chơi” ngoài kia. Những trào lưu như YOLO, Hippie cũng không còn khiến tôi hào hứng hay bị ám ảnh như lúc ban đầu nữa. Tôi và những người bạn năm xưa dần học cách sống thực tế hơn, biết nghĩ tới tiền bạc, biết chấp nhận rằng cuộc sống không phải lúc nào cũng như ý mình muốn.
Chúng tôi không còn ngông nghênh, cũng không còn ngây thơ. Những bài học xương máu thấm dần vào từng quyết định, từng bước đi. Và có lẽ, cũng chính từ đó, tôi bắt đầu thực sự lớn lên.
Hồi đó, tôi cứ nghĩ mình đã hiểu rõ mình là ai, mình muốn gì. Nhưng qua mỗi va vấp, mỗi lần bị đời quật cho một cú, tôi lại thấy một phiên bản khác của chính mình hiện ra. Mỗi lần như vậy, tôi lại đi tìm một giá trị mới, không còn giống như cái tôi cũ nữa. Cái tôi trước kia đầy lý tưởng, đầy nguyên tắc, đầy kỳ vọng. Nhưng rồi hiện thực dạy cho tôi biết rằng, cuộc sống không vận hành theo những gì mình tưởng tượng.
Có lần, trong những cơn giận dữ bộc phát giữa những ngày chật vật mưu sinh, tôi từng nghĩ bụng: “Đợi đấy, khi nào tao có tiền, tao sẽ ném vào mặt những kẻ từng coi thường tao.” Ý nghĩ ấy lúc đó làm tôi thấy hả hê. Nhưng rồi, khi tôi bắt đầu kiếm được nhiều hơn, sống khá hơn một chút, tôi lại không còn thấy mình muốn làm như vậy nữa. Tôi nhìn lại mà buồn cười: sao phải ném tiền vào những kẻ không xứng? Sao không dùng tiền đó để lo cho bản thân, hoặc giúp đỡ ai đó đang cần? Tôi điềm tĩnh hơn, không phải vì tôi không còn đau, mà vì tôi bắt đầu hiểu rằng, báo thù bằng sự trưởng thành luôn nhẹ nhàng và có sức nặng hơn là báo thù bằng cơn giận.
Nhân sinh quan của tôi từ đó dần dần thay đổi. Tôi không còn nhìn cuộc sống một màu như trước. Cái đúng, cái sai, cái nên, cái không nên — không còn rõ ràng ranh giới như hồi còn trẻ nữa. Mỗi lần vỡ lẽ một điều gì đó, tôi lại có cảm giác như mình vừa mất đi một phần nào đó trong con người cũ của mình. Nhưng đó không phải là mất mát theo kiểu tiêu cực. Nó giống như việc lột bỏ một lớp da cũ đã chật, để có chỗ cho cái mới vừa vặn hơn, sống động hơn.
Nhưng dù có trải qua bể dâu cỡ nào, dù có thay đổi quan điểm sống ra sao, tôi nhận ra vẫn có những giá trị cốt lõi mà mình chưa bao giờ buông bỏ. Có thể tôi không còn cứng nhắc như trước, không còn nhất định phải làm mọi thứ theo cách “đúng tuyệt đối” nữa, nhưng những gì thuộc về đạo đức, về sự chính trực, thì với tôi, vẫn luôn là điều không thể thỏa hiệp. Cái gì là đúng thì phải giữ lấy, cái gì là sai thì không thể vì lợi ích cá nhân mà nhắm mắt cho qua.
Chính vì vậy, tôi cũng chưa từng ngần ngại rời bỏ một công việc, dù nó có ổn định, lương có tốt đến đâu, nếu tôi cảm thấy người làm chủ ở đó không xứng đáng để tôi tiếp tục gắn bó. Tôi không phải kiểu người làm việc chỉ vì tiền. Mặc dù tiền là mục đích chính để tôi làm việc, nhưng với tôi, chỗ làm không chỉ là nơi kiếm sống, mà còn là một phần đời sống tinh thần, là nơi tôi dành phần lớn thời gian mỗi ngày để sống và tương tác. Nó giống như một ngôi nhà thứ hai — và ở đó, tôi muốn được sống là chính mình, không cần phải giả vờ, không cần phải gồng lên để vừa lòng ai đó. Nhưng để sống thật với chính mình thì không chỉ cần dũng khí, mà còn cần một sự đồng điệu về giá trị sống. Giữa người làm chủ và người lao động, nếu không có cùng một quan điểm tối thiểu về đạo đức, về sự minh bạch, thì sớm muộn gì cũng sẽ có va chạm.
Cứ mỗi một nơi tôi đi qua, mỗi một công việc tôi làm, mỗi một giai đoạn sống mà tôi trải qua, tôi lại tìm ra phần lõi bên trong của mình. Tôi đọc ở đâu đó nói về tâm lý trẻ em từ lúc mới sinh ra cho đến khi trở thành thanh niên, đó là hành trình lớn lên từ thân xác đến tâm trí, hành trình này tạo cho chúng những lớp vỏ để bảo vệ chúng. Đến khi lớp vỏ đã hình thành, lúc này chúng muốn khẳng định cái tôi, lúc nào cũng muốn chứng tỏ bản thân là ai. Ở giai đoạn này, người ta thường hay xốc nổi, liều lĩnh, nghĩ rằng lớp vỏ của mình đã đủ cứng cáp, đủ đẹp rồi. Nhưng ở giai đoạn sau của cuộc đời, khi đã đi qua đủ những buồn vui, đủ những cú vấp ngã, đủ những lần phải nhìn lại mình — thì con người mới dần hiểu rằng cái vỏ ngoài không còn quan trọng như mình từng nghĩ nữa. Và lúc ấy, người ta bắt đầu lặng lẽ bóc dần từng lớp một, để tìm lại phần lõi. Không phải để khoe khoang, không phải để chứng minh với ai, mà chỉ để được sống đúng với chính mình, với những chân lý mà mình tin, với những điều mà mình thầm xây dựng.